80-Jarige historie Steengaas Twello eindigde in 2001

TWELLO/DEVENTER - Steengaas. Haast iedere Twellonaar kent de naam nog van de voormalige fabriek. Maar wie heeft ooit het product gezien? Wie weet hoe het werd gemaakt en waarvoor het diende?
"Niet veel mensen", beaamt Sander Boot, telg uit de familie die de Steengaasfabriek groot maakte. Als laatste in de rij van eigenaren en directeur sloot hij eind 2001 het bedrijf. De opstallen verkocht Boot aan bouwbedrijf Nikkels dat grootschalige nieuwbouw pleegde op de steengaaslocatie.
De handelstak ging onder de naam Ceves Vergeer zelfstandig verder in Deventer. Onlangs nog legde Boot de eerste steen voor een nieuw bedrijfspand. Zelf is de 69-jarige Twellonaar niet meer bij dat bedrijf betrokken. Toen hij eind 2001 terugtrad als directeur verkocht hij ook de aandelen. "Maar ik loop nog wel eens binnen. Ik ken nog heel wat werknemers."
Wie in de jaren twintig de grondlegger was van de Twellose Steengaasfabriek is onduidelijk. Boot vermoedt dat het Stork was. Vast staat wél dat zijn vader het bedrijf nieuw leven inblies nadat het in Hengelo gevestigde moederbedrijf, de NV Nederlandse Steengaasfabriek in 1935 failliet ging. Boot senior was boekhouder bij de NV en kocht de Twellose bezittingen. In 1936 draaiden de machines weer.
"Mijn vader wist wat het bedrijf waard was. Hij wist ook wat er fout was gegaan en hoe het beter kon", zegt Boot die er aan toevoegt dat zijn vader ook een portie geluk had. "Zijn schoonmoeder had geld en ze was bereid om in het bedrijf te investeren."
Boots vader werd geboren in een familie die in de scheepsbouw zat. Een man met ondernemersbloed die zijn eigen weg ging toen zijn oudere broers hem het familiebedrijf uit werkten. Toen Boot senior eigenaar werd van de steengaasfabriek verhuisde hij met zijn gezin van Hengelo naar De Worp.
Met de oorlog op komst en de schaarste aan grondstoffen was het geen gelukkig moment om een bedrijf te beginnen. "In het laatste oorlogsjaar was er helemaal geen draad meer te koop en lag het bedrijf stil", weet Boot.
Na de oorlog groeide het Twellose bedrijf uit tot de grootste van de drie steengaasfabrieken in Nederland. Midden jaren zestig werkten er meer dan 30 mensen en ging jaarlijks drie miljoen vierkante meter steengaas vanuit Twello de wereld over. Het bedrijf hield het ook het langst vol toen de markt voor steengaas kromp.
Pas in 2001 sloot ook `Twello` de deur. Nu wordt alleen nog in Sankt Pölten in Oostenrijk steengaas geproduceerd. Daar staan zelfs machines die voorheen dienst deden in Twello.
Nog steeds wordt steengaas toegepast weet Boot al is het niet meer in de doorsnee bouw. "Hoofdzakelijk voor bijzondere vormgeving zoals je dat tegenkomt in bijvoorbeeld een pretpark."

Steengaas werd bedacht in Pruisen

Om uit te leggen wat het is, steengaas, legt Boot een monster op tafel.
Een stukje geweven mat van ijzerdraad met maaswijdte van 2 x 2 cm. met op de kruispunten klompjes gebakken rode klei.
"Die metalen matten werden in de fabriek in Twello geweven net als bij textielmachines met schering en inslag. Daarna werd de klei erop geperst tussen grote walsen en ging de mat in de oven."
De klei liet de steengaasfabriek aanvoeren uit kleigaten aan de Zeedijk in Terwolde. Boot bezit er nog tientallen hectares grond als natuurgebied. "Daar wonnen we vette klei, 70 procent afslibbaar. Als er te veel zand in zit, hecht het niet. Dan valt het uit elkaar."
De markt voor steengaas, legt Boot uit, kromp met de opkomst van gipsplaten. Daarvoor werd het meeste stucwerk aangebracht op een ondergrond van steengaas dat op wanden en plafonds werd gespannen. "De stukadoor drukte bij het pleisteren de natte gips door de gaatjes heen. Er vormde zich een torentje aan de achterkant dat omviel. Als dat was uitgehard hield je door de hechting aan de klei een strak plafond over.
Taai pleisterwerk dat slopers tot wanhoop dreef: een normaal muurtje sla je met een paar gerichte klappen van de hamer kapot maar dat lukt niet bij steengaas. Elke klap maakt een gaatje ter grootte van de hamerkop en er zijn veel klappen nodig om zo`n wand te vergruizen.
Het concept Steengaas is niet in Hengelo of Twello bedacht, weet Boot. Steengaas is een Duitse vondst. "Iemand in Pruisen kwam op het idee. Heel vroeger werd een gestukadoord plafond gemaakt op rietmatten. In de staat Pruisen gaf dat in de stallen voor de paarden problemen vanwege de damp. Het riet ging rotten en het pleisterwerk viel naar beneden. Een zekere Paul Stauss kwam na zeven jaar experimenteren met iets beters op de proppen in de vorm van steengaas. In Peitz werd de eerste fabriek gebouwd en van daaruit heeft zich het verspreid."

---