Familienaam I

Het onstaan van een familienaam

De Familienaam is de naam die de leden van een familie dragen, in tegenstelling tot de voornaam. Andere woorden voor Familienaam zijn Achternaam en Geslachtsnaam.

Vóór het ontstaan van een familienaam

Zie hiervoor de studie `Persoonsnamen die voorkwamen tot de 12e eeuw na Christus in de Lage Landen` van Kees Nieuwenhuijsen.

Het ontstaan van een familienaam

Om twee of meer personen met dezelfde naam te kunnen onderscheiden, voegde men aan de naam de vadersnaam patroniem toe of een toenaam. Dit gebruik ontstond vanaf de 12e eeuw door de groei en concentratie van de bevolking. Vanaf de late middeleeuwen werd deze tweede naam een erfelijke familienaam van vader op zoon. Hier kwamen meerdere personen met dezelfde twee namen voor, zelfs in dezelfde familie. Om onderscheid te maken tussen deze personen werd gebruik gemaakt van de vadersnaam voor de familienaam. Ook nam men wel de familienaam van de moeder of grootvader van moederszijde aan.

Bij het invoeren van de burgerlijke stand werden de familienamen vastgelegd. Omdat velen al een familienaam hadden, zou men kunnen zeggen dat bij de invoering van de burgerlijk stand de vastlegging van de familienamen het vastleggen van de bestaande situatie was. Daar waar het patroniem als onderscheid van elkaar werd gebruikt, kon men in een naamsaannemingsregister een familienaam laten vastleggen. Vooral in het noorden en oosten van Nederland kwam dit voor.

Patroniem (of vadersnaam)

Een patroniem kan men als tweede naamvalsvorm van de voornaam van de vader beschouwen: Yke Fokkes, Harmen Hendriks. Vaak zijn patroniemen voorzien van het achtervoegsel `zoon` of `dochter`: Andries Andrieszn, Fempje Woutersdr.

Toenaam

Een toenaam kan men als nadere aanduiding zien van een persoon bij diens voornaam. Zoals de aanduiding van:
- het beroep: Schipper, Bakker, De Slager;
- eigenschap: De Goede, De Wilde;
- onderscheid met een gelijknamig persoon: Eenoog, De Oude, De Jonge;
- de plaats of streek van herkomst: Van Buren, Van Keulen, Van Hulshorst;
- de naam van de boerderij of landgoed: Haverkamp, Van Munnikhof, Van Nijeveld;
- van een huis of herberg: Gouweleeuw, Van der Molen, Vermeulen;
- een veldnaam: Van den Berg, Van der Kamp, Van der Made.

De toenaam had een persoonlijk karakter, wat wil zeggen dat de broers, vader en zijn kinderen met een andere of geen toenaam voorkomen.

Enkele jaartallen

1545-1563
Het Concilie van Trente gaf aan om een vaste toenaam (achternaam) aan te nemen.

23-08-1794
In België werd iedereen bij decreet van 6 Fructidor verboden een andere naam te voeren dan die vermeld stond in de geboorteakte.

18-08-1811
Bij keizerlijk decreet van Napoleon werd iedereen in Nederland, die nog geen geslachtsnaam had, bevolen binnen een jaar een geslachtsnaam aan te nemen. Velen namen dit niet ernstig met als gevolg geslachtsnamen die hun nageslacht in grote verlegenheid hebben gebracht. Anderen gaven er geen gehoor aan.

17-05-1813
Bij decreet werd de termijn voor geslachtsnaamaanneming verlengd tot 01-01-1814.

05-11-1825
Bij Koninklijk Besluit van Koning Willem I werd het bevel tot aannemen van een geslachtsnaam onder strafbedreiging herhaald. Hieruit volgden vele Registers van Naamsaanneming. Een akte van naamsaanneming uit het Register laat de aangever van de naam zien en de familienaam die gewenst wordt aan te nemen. Ook ziet men de namen van degenen voor wie opgetreden wordt, zoals broers, zusters, kinderen, kleinkinderen met hun leeftijd. Als laatste wordt deze akte `indien zulks geleerd hebbende` ondertekend.

Deze registers zijn te raadplegen in de rijksarchieven, enkele streek- en gemeentearchieven. Het Centraal Bureau voor Genealogie (CBG) bezit een aantal van deze registers op microfiche.

1956
België heeft een `Repertoire belge des noms de famille` op grond van de gegevens van de volkstelling van 31-12-1947.

1963-1988
Nederland begon eigenlijk pas na 1948, toen de Naamkundecommissie van de Koninklijke Nederlandse Akademie van Wetenschappen (KNAW) werd ingesteld. Het belangrijkste werk van deze akademie is het Nederlands repertorium van familienamen. Dit repertorium geeft een overzicht van de familienamen en de aantallen dragers van die familienamen, zoals opgegeven bij de Volkstelling van 31-05-1947.
Tussen 1963 en 1988 is het repertorium in veertien delen uitgegeven. Een deel per provincie en drie afzonderlijke delen voor de steden Amsterdam, Den Haag en Rotterdam.
Bij het Meertens Instituut wordt een naamkundig project uitgevoerd met als doelstelling informatie te geven over de ontstaansgeschiedenis van de familienamen in Nederland. Op basis van de oudste gegevens worden de namen verklaard. Het namencorpus dat als uitgangspunt dient, is ontleend aan het Nederlands Repertorium van familienamen.

De verklaring van familienamen

Onderzoek naar de eerste persoon die de betreffende familienaam kreeg, aannam of ging dragen geeft vaak richtlijnen naar de verklaring van de betreffende familienaam.
Bij het verklaren van een familienaam kan men een volgende indeling gebruiken:
- Afstammingsnamen: Namen die een familierelatie aangeven.Het meest komt de relatie met de vader voor `zoon van` , wat te zien is aan de uitgangen van de namen zoals Elsing, Jansen, Halbersma, Klaasen, Willemsen, e.d.
- Herkomstnamen: Namen die de herkomst weergeven zoals Engelsman, Van Barrefelt (uit Barneveld), Van der Heijden, Van Noorwegen, Vriesman (hij uit Friesland), De Zeeuw (hij uit Zeeland), Vlaanderen, e.d.
- Adresnamen: Namen die de plaats of plek weergeven waar degene woonde die hem de naam werd gegeven zoals Van de Hoek, Van der Veen, van boerderijnamen zoals Groenesteijn, Leeuwenhorst, Remmelink, e.d.
- Beroepsnamen: Namen ontstaan uit beroep of ambacht zoals, Bakker, Droppert (handelaar in het specerij drop), Kuiper, Schrijver, Verwer, Zeilmaker, e.d.
- Eigenschapsnamen: Namen ontleend aan een kenmerk van degene die de naam werd gegeven.welke voortkomen uit:
- leeftijd zoals Jong, De Jongste, Oud, Kind, e.d.
- lichamelijke eigenschappen zoals De Groot, De Klein, De Neus, De Reus, De Ronde, Sterk, e.d.
- gedrag zoals Bedroeft, Vrolijk, Plezier, Troost, e.d.
- bezit zoals, Arm, Rijk, Rijkaart, e.d.
- familie zoals Zeun, Breur, Neef, e.d.

Deze indeling kan dienen als een uitgangspunt bij het ordenen van familienaamsbetekenissen. Onderzoek naar de eerste persoon die de betreffende familienaam kreeg, aannam of ging dragen blijkt soms de betreffende familienaam bij andere indeling te behoren.
Dit komt het meest voor bij migratie en het niet "kunnende lezen ende schrijven" waardoor de inschrijvende ambtenaar niet kon laten controleren of hij de opgegeven naam juist had neergeschreven.

Bij het zoeken naar de akte van naamsaanneming van Douwe Wiebes Feenstra werd onder Veenstra de volgende akte gevonden: zie - folio 138
Deze akte vermeldt dat Douwe Wiebes op 17 januari 1812 de familienaam VEENSTRA aannam.
Daar Douwe Wiebes niet kon lezen en schrijven (ook niet bij het huwelijk van zijn zoon Wiebe in 1815) had hij waarschijnlijk niet het idee dat Feenstra wel eens Veenstra zou kunnen zijn. Zijn kinderen wisten dit waarschijnlijk niet, daar zij hun familienaam als Feenstra schreven.

Johan Wolfgang Föhn kwam in de 18e eeuw vanuit Duitsland naar Nederland en werd de naam Föhn neergeschreven zoals de inschrijvende ambtenaar de naam hoorde. Hierdoor ontstonden de thans nog bestaande familienamen Feun, Fun en Veun.

Het aantal familienamen

Er zijn in Nederland circa 200.000 familienamen. Bij de volkstelling van 31 mei 1947 telde men 9,5 miljoen inwoners. De meest voorkomende familienamen (in aantal naamdragers) waren:
De Jong (55.256)
De Vries (49.298)
Jansen (49.213)
Van den/der Berg (37.678)
Bakker (37.483)
Van Dijk (36.578)
Visser (34.721)
Janssen (32.824)
Smit (29.783)
Meijer/Meyer (28.256)